آشنایی با نخستین ساختمان‌ها یا امکانات رفاهی تهران ۷ هزارساله

تاریخ نگاران تا همین چند سال گذشته، قدمت تهران را حدود ۴۰۰سال تخمین زده بودند و اغلب شکل‌گیری آن را به دلیل وجود ابنیه‌ها تاریخی به دوره قاجار نسبت می‌دادند، اما پیدا شدن بقایای اسکلت در خیابان مولوی این تاریخ را ۶هزار و ۶۰۰سال جابه‌جا کرد. هر چند تاریخچه بناها و امکانات رفاهی تهران همچنان با دوره قاجار پیوند ناگسستنی دارد.

نخستین آب‌رسانی

در اواخر دوره ناصری، به چند اروپایی امتیازی برای تأمین آب شهر از راه حفر چاه عمیق در شمال تهران داده شد، اما به دلیل نبود تجهیزات مسکوت باقی ماند. در روز ۳۰تیر ۱۳۲۶ نخستین کلنگ لوله‌کشی آب تهران در محله میدان سنگلج که اکنون پارک‌شهر تهران در آن واقع شده به زمین زده می‌شود. در سال۱۳۲۹ طرح اولیه لوله‌کشی تهران برای جمعیتی معادل ۹۰۰ نفر اجرا شد و دو خط لوله فولادی به قطر ۴۰اینچ و با ظرفیت ۲۴۲هزارمترمکعب در شبانه‌روز برای انتقال آب از آبگیر بیلقان به نخستین تصفیه‌خانه تهران (جلالیه) در نظر گرفته شد. بهره‌برداری از خط اول خطوط لوله فولادی و تصفیه‌خانه جلالیه در سال ۱۳۳۴ آغاز شد.

 نخستین سد

سال۱۳۲۸ برای مهار بارش‌ها، مطالعات ساخت سد امیرکبیر در ۴۰کیلومتری شمال غربی تهران (از آبگیر خرسنگ‌کوه) در حوالی کیلومتر ۲۳ جاده کرج به چالوس نزدیک به روستای واریان آغاز و در سال۱۳۳۶ عملیات اجرایی احداث آن شروع شد و در سال ۱۳۴۰ به بهره‌برداری رسید. همچنین ۲سال بعد در سال۱۳۴۲ ساخت سد لتیان در ۳۲کیلومتری شمال شرق تهران هم برای مهار آب رودخانه جاجرود عملیاتی شد تا بخشی از آب تهران را تأمین کند. در سال۱۳۴۶ با بهره‌برداری از سد لتیان این خواسته نیز محقق شد.

نخستین خیابان‌ها

خیابان‌های قدیمی تهران هنوز صد ساله نشدند و کمتر از یک قرن قدمت دارند. بر اساس نقشه ترسیمی «نجم‌الدوله» در سال۱۳۰۹ باغ جنت (ولی‌عصر(عج))، باغ انگوری (ولی‌عصر(عج))، جناب وزیر (ولی‌عصر(عج))، امیریه (ولی‌عصر(عج))، امیریه (امام خمینی)، باغ شاه (امام خمینی)، جلو قبرستان (مولوی) و دروازه گمرک (مولوی) نخستین خیابان‌های تهران بودند.

نخستین خانه‌ای که روشن شد

۱۴۳سال قبل تهران صاحب برق شد. درست ۶سال بعد از اختراع ادیسون، ناصرالدین شاه دستور وارد کردن مولد برق را به «محمدحسین خــان امین‌الضرب» می‌دهد و با ورود نخستین مولد برق به ایران، نخستین چراغ در کاخ گلستان روشن می‌شود. رحیمی، پژوهشگر تاریخی در این ‌باره به کتاب خاطرات اعتمادالسطنه، اشاره می‌کند که نوشته است: «در سفر دوم فرنگ شاه میل کردند که در تهران ایجاد چراغ گاز شود به سبک فرنگستان. اما از کیسه خود خرج نفرمایند.»

به همین دلیل حاج میرزا حسین خان سپهسالار به دستور و با کمک هزینه شاه در سال ۱۲۵۸ کارخانه چراغ گازی را وارد کرد و در خیابان چراغ گاز، امیرکبیر فعلی راه‌اندازی کرد. این خیابان به نام «چراغ برق» شهرت دارد. در این کارخانه دیگ‌های بزرگی قرار داشت که حامل گاز کاربیت بودند. این دیگ‌ها به وسیله لوله‌هایی به اندرونی شاهی متصل شده و حتی به خیابان‌های ناصریه و ارک هم گازرسانی کرد.

رحیمی در بخش دیگر کتابش به نوشته جعفر شهری در کتاب طهران قدیم اشاره می‌کند که درباره نحوه کار این کارخانه توضیح داده است: «دیگ‌های درداری که درهایشان با پیچ و مهره باز و بسته می‌شدند در آن کار گذاشته شده؛ از آنها لوله‌هایی به اطراف کشیده شده بود که شاه‌لوله‌اش به خیابان ناصریه و خیابانی در اندرون می‌رسید و عمارت شاهی را غروب به غروب روشن می‌کرد. غروب آفتاب، شیرهای دیگ‌ها باز شده، گاز کاربیت در لوله‌ها جریان می‌یافت و توسط عده‌ای چراغچی که با میله‌های بلند مشتعلی فانوس‌هایی که به دیوار زده بودند را روشن می‌کردند.»

نخستین آتش‌نشانی

نخستین اداره آتش‌نشانی در بین سال‌های۱۳۰۴ و ۱۳۰۵ در شهرداری تهران تأسیس شد. فردی آلمانی به نام «هانری فردریش دوئل» به ریاست فنی و یکی از افسران روس به نام «کلنل وربا» به ریاست نظامی آتش‌نشانی انتخاب شدند. در آذر سال ۱۳۰۷ پنج دستگاه اطفای حریق و یک دستگاه آبپاش بزرگ و چهار دستگاه آبپاش کوچک توسط شهرداری از آلمان خریداری و اداره اطفائیه (آتش‌نشانی) در سه‌راه امین‌حضور در گاراژ حسینی تشکیل شد، اما در سال۱۳۱۱ به چهارراه حسن‌آباد که گورستان بود، انتقال یافت. در اواخر سال۱۳۳۳ با موافقت شهرداری چهار ایستگاه آتش‌نشانی دیگر در شمیران، خیابان شهباز، شوش و خیابان بهار تأسیس شد.

 

نخستین آگهی بازرگانی

نخستین آگهی بازرگانی در روزنامه «وقایع اتفاقیه» منتشر ‌شد. امیرکبیر برای انعکاس اخبار بلدیه این روزنامه را چاپ می‌کرد و در آن از اتفاقات و وقایع شهر می‌نوشت. در سال۱۲۳۰ و در زمان صدارت امیرکبیر، شخصی به نام «میسو روجیاری» نخستین آگهی تجاری را در این روزنامه به چاپ کرد. این آگهی به تبلیغ غذاهای اروپایی اختصاص داشت. تا مدت‌ها بعد از چاپ این آگهی، تنها غربی‌های ساکن تهران مشتری چاپ آگهی بودند. ‌

نخستین نمایشگاه هنری

مدرسه صنیع‌الدوله یا همان نقاشخانه دولتی، نخستین نمایشگاه هنری در ایران و تهران را در ۷اردیبهشت سال ۱۲۰۵ برپا کرد. نمایشگاهی که از آثار هنرجویان هنر نقاشی مدرسه صنیع‌الدوله بود و الگویی شد برای سال‌های بعد که گالری آپادانا به‌عنوان نخستین گالری هنری ایران افتتاح شد.

سینا، نخستین بیمارستان مدرن

بیمارستان «سینا» نخستین بیمارستان در ایران است که در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار و امیرکبیر بنا نهاده شده است. ناصرالدین شاه پس از بازگشت از فرنگ، تصمیم گرفت تا بیمارستانی در تهران دایر کند. او ناظم الاطباء، پزشک مخصوص خود را مأمور تأسیس نخستین بیمارستان تهران کرد. ناظم الاطباء در سال ۱۲۵۱ خورشیدی، نخستین بیمارستان مدرن تهران و ایران را در میدان حسن‌آباد و در محله‌ای به نام هشت گنبد، تأسیس کرد. این بیمارستان تا سال‌ها به نام "مریضخانه دولتی" نامیده می‌شد. در نهایت «مریضخانه دولتی» در سال ۱۳۱۹ به خاطر قدردانی از پدر طب ایران به بیمارستان «سینا» تغییر نام پیدا کرد.

نخستین کافه

کافه پارس ساختمان باشکوهی بود که در سال۱۳۰۹ در محل  سفارتخانه سابق اتریش در دوره ناصری در  ضلع شمال شرقی تقاطع لاله‌زار و جمهوری ساخته شد. در سال۱۳۱۲ یکی از  نخستین فیلم‌های صامت ایرانی، حاج آقا اکتور سینما به کارگردانی «اوانس اگانیانس» در کافه پارس فیلمبرداری شد.  این کار باعث محبوبیت و شهرت بیش از پیش این بنا نزد مردم آن دوران شد.

نخستین  کلانتری

نخستین ساختمان کلانتری تهران در بازار آهنگران بازار بزرگ قرار دارد. این ساختمان در دوره قاجار ساخته و در سال۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، اما بعد از ۱۰سال از این فهرست خارج شد. پایه‌های ستون سنگی، حوض سنگی، سرستون‌های با طرح معماری کلاسیک، کاشیکاری‌ها، ارسی و پنجره‌های چوبی، گچبری‌های دیوارها از جمله ویژگی‌های این بناست که بسیاری از آن به مرور زمان تخریب شده است.