سرگیجه و حالت تهوع زیاد را جدی بگیرید

این تصور عامیانه را که هر سرگیجه‌ای ممکن است به دلیل جابه‌جایی مایع گوش باشد، کنار بگذارید و به متخصص مراجعه کنید. این روز‌ها سرگیجه، حالت مَنگی و احساس ضعف تنها به دلیل جابه‌جایی مایع گوش نیست و می‌توانند علل ویروسی داشته باشند. ویروس‌هایی که بعد از مدتی میکروب‌ها را فرا می‌خوانند و مشکل جدی ایجاد خواهند کرد. پس اگر حالت تب، سرگیجه، استفراغ و ضعف شدید دارید حتماً به یک متخصص گوش و حلق و بینی مراجعه کنید؛ شاید گوش داخلی شما ویروسی شده باشد. دکتر محمود صدوقی، دانشیار گوش و حلق و بینی دانشگاه علوم پزشکی تهران، شما را با دنیای درون این حفره‌ی تنگ و تاریک آشنا می‌کند.

ساختمان گوش به چه شکل است و بیماری‌ها چگونه بر آن تأثیر می‌گذارند؟

قبل از هر چیز باید راجع به ساختار گوش بدانید که عملکردش چگونه است، بعد می‌توانید درست متوجه شوید که این ویروس چطور عملکرد را مختل می‌کند. ساختار گوش سه قسمت دارد: گوش خارجی، میانی و داخلی. گوش خارجی درواقع آن قسمت پیدای گوش است. مثلاً لاله‌ی گوش و مجرای گوش؛ در انتهای مجرای گوش که ۵/۲ سانتی‌متر طول دارد، به پرده‌ی گوش (صماغ) می‌رسیم. از پرده‌ی صماغ تا استخوان و مخاط گوش را که با دو پرده‌ی کوچک دیگر محصور می‌شوند، گوش میانی می‌گویند. از آن‌جا به بعد، گوش داخلی نامیده می‌شود. گوش داخلی مهم‌ترین بخش است. این قسمت مرکز حس شنوایی و حس تعادل ماست.

جایی که ما معمولاً از آن بی‌خبریم. بیماری‌هایی که می‌توانند گوش را درگیر و در هر سه بخش می‌توانند گوش را دچار مشکل کنند. نوع ظاهر شدن بیماری در این سه قسمت، مختلف است و عواملی که این سه بخش را به‌صورت جداگانه مبتلا می‌کنند، کاملا متفاوت هستند. به‌عنوان‌مثال گوش خارجی، بیشتر در مقابل میکروب‌ها تأثیرپذیر است. در گوش خارجی ما، نوعی از چربی ترشح می‌شود که به آن «موم» یا «واکس» گفته می‌شود و اصطلاحاً «سرومن» نام دارد. این واکس از یک ماده‌ی چرب و مواد دیگری تشکیل شده است که محیط را اسیدی می‌کنند.

در نتیجه همین مواد باعث می‌شوند میکروبی که وارد گوش شده است، از بین می‌رود. پس به‌صورت خودکار ساختمان گوش در مقابل آلودگی‌ها مقاوم است. به همین دلیل ما به بیماران توصیه می‌کنیم که گوش خود را تمیز نکنند، چون وقتی این چربی را با گوش پاک‌کن یا هر چیز دیگری پاک می‌کنند باعث به هم ریختن PH محیط اسیدی می‌شوند. در این حالت گوش مستعد عفونت می‌شود، چون ترشحات اسیدی‌اش پاک شده‌اند و دیگر در مقابل میکروب، مقاوم نیست. باید بدانیم که داخل مجرای گوش، محیطی گرم و مرطوب وجود دارد که نور به آن نمی‌تابد. چنین محیطی همیشه برای رشد قارچ و میکروب و ... آماده است. از پرده‌ی صماغ به طرف دیواره‌ی گوش داخلی که می‌رویم، گوش میانی قرار دارد.

چگونه می‌شنویم؟

وقتی ما در حال صحبت هستیم یا صدایی را می‌شنویم، پرده‌ی گوش ما در حال ارتعاش است. اگر فشار ورودی به پرده‌ی گوش با فشار هوای داخل گوش برابر نباشد، نمی‌تواند به میزان لازم موجب ارتعاش پرده‌ی صماغ شود.

وظیفه‌ی گوش میانی انتقال صوت به گوش داخلی است و صدا را تقویت می‌کند. درواقع بین سطح پرده‌ی صماغ با پرده‌ای که صدا را به گوش داخلی می‌رساند (که دریچه‌ی بیضی نام دارد)، اختلاف سطحی وجود دارد که مهم‌ترین اهرم افزایش شدت صوت است. هم‌چنین زنجیره‌ی استخوانی به نام استخوان‌های چکشی، سندانی و رکابی، پرده‌ی صماغ را به پرده‌ی بیضی ارتباط می‌دهد و در نتیجه ارتعاشات پرده‌ی صماغ با شدت خیلی بیشتری به پرده‌ی بیضی منتقل می‌شود. درواقع ما وقتی می‌توانیم صوت‌ها را بشنویم که صوت وارد گوش داخلی شود. گوش داخلی از مایعی تشکیل شده است که باعث می‌شود صوت در ابتدا از هوا وارد آب شود و تشکیل یک موج دهد.

آن موج اِلِمان‌ها و ساختار‌های ذره‌ای و میکروسکوپی گوش داخلی را که به آن حلزون شنوایی می‌گویند، تحریک می‌کند و به وسیله‌ی منبرانی حرکت می‌دهد، این حرکت درواقع باعث تولید انرژی می‌شود و این انرژی از طریق اعصابی که به مغز متصل است جابه‌جا می‌شود.

بعد از ورود صوت به مایع گوش داخلی و مرتعش کردن پرده، موجب تولید یک انرژی مکانیکی به انرژی الکتریکی می‌شود که در نهایت به غشای خاکستری مغز می‌رسد؛ در این صورت است که مغز ما شنوایی را درک می‌کند و در نهایت این انرژی در مغز به‌صورت شیمیایی نمود پیدا می‌کند.

گوش میانی چه وظیفه‌ای بر عهده دارد؟

سؤالی که در این‌جا مطرح می‌شود این است که چرا اختلاف سطح دو پرده به این صورت است؟ پاسخش ساده است؛ به دلیل آن‌که موج صوتی می‌خواهد از هوا، وارد آب شود و عمده انرژی آن در آب گرفته می‌شود. اگر این سیستم اهرمی وجود نداشت و شدت صوت افزایش پیدا نمی‌کرد، ما چیزی نمی‌شنیدیم. چون فرکانس صوت کم می‌شد. به همین دلیل است که اگر وقتی پرده سوراخ شود، گوش سنگین می‌شود. وظیفه‌ی گوش میانی تقویت صوت است تا انرژی لازم تولید شود و این انرژی موجب حرکت شده، به غشای خاکستری مغز برسد؛ اما این مکانیسم گوش برای جای دیگری هم کمک‌کننده است. درواقع اگر گوش داخلی این شدت را کاهش ندهد، ما به هنگام شنیدن صدا‌های بلند مانند انفجار، بمب و ... دچار مشکل می‌شدیم و گوش حتماً آسیب مستقیم می‌دید.

به هنگام مواجهه با ویروس‌ها باید چه کرد؟

وقتی ما سرما می‌خوریم، تعداد زیادی از انواع مختلف ویروس‌ها به ما منتقل می‌شوند. انتقال ویروس‌ها معمولاً به راحتی یک آب خوردن انجام می‌شود. مکانیسمی که بعد از ورود ویروس در گوش میانی وجود دارد این است که به محض وجود ویروس آن‌جا پر از مایع می‌شود.

این مایع از جریان خون ترشح می‌شود و در گوش جمع می‌شود و در نهایت به دلیل وجود سیستم دفاعی بدن، به‌صورت خودکار جذب می‌شود. حتی گاهی ویروس‌ها از طریق این جذب وارد دهان می‌شوند. اگر این سیستم خودکار وجود نداشت و مایع تخلیه نمی‌شد، افزایش مایع باعث می‌شد که پرده‌ی گوش حرکت خودش را نداشته باشد و در نتیجه گوش سنگین شود. این حالت با احساس پر بودن گوش، فشار و درد همراه است که در نهایت میکروب هم به آن اضافه می‌شود. بعد از مدتی و در صورتی این مشکل درمان نشود، این بیماری ویروسی به‌صورت یک بیماری چرکی نمود پیدا می‌کند که ما اصطلاحاً به آن «اوتیت حادِ چرکی» می‌گوییم که علائم آن درد گوش و تب است.

سیستم خودایمنی گوش در نهایت به طور خودکار باعث سوراخ شدن پرده‌ی گوش و تخلیه‌ی آن عفونت می‌شود تا بیمار احساس راحتی کند. انواع ویروس‌ها می‌توانند به هنگام ورود به گوش این مایع را ایجاد کنند و اگر این مسئله درمان نشود تبدیل به اوتیت چرکی می‌شود. گاهی اوقات پرده بعد از سوراخ شدن خودکار و تخلیه‌ی عفونت، جوش نمی‌خورد و به همان حالت باقی می‌ماند که در آن صورت، بیمار دچار عفونت مزمن گوش می‌شود که نیاز به مداخله‌ی پزشکی و جراحی دارد.

آن دسته از ویروس‌هایی که این روز‌ها بیمار را دچار سرگیجه می‌کنند، دقیقا روی کدام بخش تأثیر می‌گذارند؟

آن چیزی که مد نظر شماست، بیماری و ویروس‌هایی هستند که گوش داخلی را درگیر می‌کنند. گوش داخلی دو قسمت دارد؛ یکی مرکز شنوایی که شبیه حلزون است و اطرافش با استخوان پوشیده شده است و دیگری داخل استخوان که پرده و غشای نرمی وجود دارد و در درون آن‌ها مایعی در حال حرکت است. قسمت دیگر گوش در آن طرف حلزون، مجاری نیم‌دایره است.

سه مجرای نیم دایره در آن‌جا وجود دارد که در فضا بر هم عمود هستند و ادامه‌ی مایع در این مجاری هم حرکت می‌کند. درواقع حس تعادل به این مجاری نیم‌دایره مربوط می‌شود. مجاری نیم‌دایره در اثر حرکت مایعی که درون آن‌ها وجود دارد و غشا و پرده‌ی مربوط به آن، به عصب تعادل متصل می‌شوند. این عصب مرتب در حال انتقال اطلاعات به مغز است و به همین دلیل است که مغز می‌داند ما نباید مثل حیوانات چهار دست و پا راه برویم، مسیر را درست تشخیص بدهیم و تلوتلو نخوریم. این اطلاعات دائما در حال انتقال هستند. درواقع گوش داخلی، دو کار انجام می‌دهد؛ یکی شنوایی و دیگری حفظ تعادل.

این ویروس‌ها می‌توانند هر دو کار گوش داخلی را مختل کنند؛ یعنی توانایی آن را دارند که بر هر دو عملکرد تأثیر بگذارند. در این صورت شنوایی بیمار مختل می‌شود، از طرفی هم سیستم تعادل به هم می‌ریزد و فرد را دچار سرگیجه می‌کند. وقتی این مایع افزایش پیدا کرد یا به دلیل ویروس ورم کرده، ما دیگر آرامش سابق را نخواهیم داشت.

چه چیزی باعث بروز سرگیجه در اثر این ویروس‌ها می‌شود؟

به طور مثال تا به‌حال توجه کرده اید که چرا نمی‌توانید بار‌ها به دور خودتان بچرخید؟ این مسئله، به دلیل همان مایعی است که در داخل گوش داخلی وجود دارد. این مایع که در درون استخوان‌ها جاری است به محض شروع به چرخیدن، در جهت عکس حرکت می‌کند. وقتی بعد از چرخش چندباره می‌خواهیم بایستیم، مایعی که در داخل گوش در حال حرکت است می‌خواهد در جهت خودش بچرخد.

در عمق گوش، غشا‌ها و منبر‌های حساسی وجود دارد که در حال حرکت هستند، این حرکت را می‌توان به حرکت جلبک در آب تشبیه کرد. وقتی می‌ایستیم، حرکت در جهت عکس شکل می‌گیرد و به جهت پالس‌هایی که تولید می‌کند، سر ما به حالت چرخش درمی‌آید.

اگر در این حالت، فرد چشمش باز باشد احساس می‌کند که اتاق به دور سرش می‌چرخد و اگر چشمش بسته باشد حس می‌کند خودش دارد به دور اتاق می‌چرخد. به همین دلیل تعادل بر هم می‌خورد و سرمان گیج می‌رود. این ویروس‌ها درواقع این چرخش را به‌صورت کاذب برای فرد ایجاد می‌کنند.

دقت کنید که اگر مایع گوش افزایش پیدا کند و جذب نشود، این پالس‌ها و اطلاعات کاذب به مغز می‌رسند و فرد دیگر تعادل ندارد. این عدم تعادل می‌تواند از یک گیجی و منگی ساده شروع شود تا سرگیجه‌ی واقعی که اگر خیلی شدید باشد بیمار دچار احساس تهوع و استفراغ می‌شود.

علت این تهوع و استفراغ، عمدتا با دستگاه گوارش مرتبط است، اما علت شکل‌گیری آن در این بیماری، هسته‌های مرکزیِ عصب‌های شنوایی و تعادل و معده است که به یکدیگر نزدیک هستند. تهوع و استفراغ نشانه‌ای بر شدت و وخامت حال بیمار است. وقتی بیمار با شکایت سرگیجه به ما مراجعه می‌کند، از او می‌پرسیم که همراه با سرگیجه‌ات تهوع و استفراغ هم داری؟ اگر جواب منفی باشد اوضاع آن‌قدر وخیم نیست.

چه چیزی باعث ویروسی شدن گوش داخلی می‌شود؟

علل زیادی برای این عارضه وجود دارد. انواع بیماری‌های ویروسی و اختلالات فشارخون و ... می‌تواند موجب سرگیجه شود. ویروس‌هایی که این روز‌ها مشکل‌ساز شده‌اند و افراد را دچار بیماری می‌کنند به نام «لابیرنتیت» شناخته می‌شوند. لابیرنتیت، التهاب مجاری لابیرنت (گوش داخلی) است. پسوند تیت در انتهای این کلمات نشان دهنده‌ی التهاب است. درواقع، این ویروس‌ها ممکن است مثل ویروس‌های سرماخوردگی از هر جایی منتقل شوند. حتی یکی از راه‌های ابتلا به آن از طریق هواست. این بیماری مانند آنفلوانزا، اپیدمی و همه‌گیر نیست. درمان اصلی و مهم این مشکل، فقط و فقط استراحت است.

بیماری که سرگیجه و عدم تعادل دارد، باید بخوابد و در آن دوره، مایعات فراوان بخورد. البته دارو‌هایی هم وجود دارند که حالت سرگیجه را کاهش می‌دهند که آن را پزشک تجویز می‌کند. این سرگیجه‌ها همیشه به دلیل ویروس نیست و گاهی علل دیگری هم دارند مثل احساس سرگیجه، گیجی، سبک‌سری، سوار بر موج بودن. همه‌ی این‌ها معمولاً نشانه‌ای برای درگیر بودن گوش داخلی است که به‌طور اشتباه و عوام به مشکلات گوش میانی منصوب می‌شود. پس تمام این مشکلات، ریشه‌اش در گوش داخلی است که اصل شنوایی را موجب می‌شود.

در نهایت بزرگ‌ترین توصیه‌ای که می‌توانم به بیماران کنم، این است که بزرگ‌ترین مراقبت از گوش، دخالت نکردن است. حتی گاهی اصطلاحاً می‌گویند با چیزی کوچک‌تر از آرنجتان گوشتان را پاک نکنید!