هشدار رئیس انجمن مددکاری درباره‌ی شیوع خودکشی بین دانش‌آموزان

دکتر سید حسن موسوی چلک در گفتگو با خبرنگار سلامت نیوز در واکنش به خودکشی‌های دسته جمعی اخیر در ایلام، گفت: «یکی از موضوعاتی که ما در استان‌های شمال غرب کشور از جمله استان‌های ایلام، کرمانشاه، همدان و لرستان داریم، موضوع خودکشی است و معمولا هم میانگین خودکشی در این استان‌ها از میانگین کشور بیشتر است و گاهی مواقع حتی ممکن است میانگین خودکشی در این استان‌ها تا سه برابر میانگین کشوری باشد؛ و این مسئله محدود به دیروز و امروز نیست و هر زمانی که موضوع خودکشی در ایران مطرح می‌شود استان‌های شمال غرب کشور به ویژه ایلام و کرمانشاه بیشترین نرخ خودکشی را دارند. همچنین آمار‌های فوتی‌ها بر اثر خودکشی نشان می‌دهد که در چند سال اخیر آمار خودکشی در استان‌هایی نظیر لرستان و همدان و خوزستان و بویراحمد نیز نشان از افزایش آمار دارند.»

وی در ادامه گفت: «در رابطه با خودکشی چند ملاحظه را باید داشته باشیم. ملاحظه اول این است آنچه که در خودکشی‌های اخیر در ایلام اتفاق افتاده است، چون شیوه ها، شیوه‌های یکسانی بود حتی در محیط یکسانی اتفاق افتاده است یعنی در یک استان و در یک شهر و در یک مدرسه یا در یک کارخانه اتفاق افتاده است طبیعتا اگر در محیطی اگر حتی اگر یک مورد خودکشی یا اقدام به خودکشی اتفاق بیفتد، ریسک خودکشی در آن محیط بالاتر است اگر در خانواده‌ای خودکشی اتفاق بیفتد ریسک خودکشی بقیه اعضای خانواده بالاتر است.»

جدی نگرفتن نشانگان خودکشی در دانش آموزان ایلامی
وی افزود: «وقتی یک مورد خودکشی در مدرسه‌ای در ایلام اتفاق افتاد باید سازمان‌های مسوول و مرتبط باید به روش مددکاری جامعه‌ای ورود می‌کردند و برای بقیه افراد حاضر در آن محیط برنامه‌هایی اجرا کنند که مانع از گرایش آن‌ها به سمت خودکشی شود، اما متاسفانه چنین اتفاقی نیفتاده است. نکته بعدی خودکشی در نوجوانان است که خودکشی را از یکدیگر یاد می‌گیرند. در ایلام وضعیت خانواده دانش آموزانی که خودکشی کرده اند به گونه‌ای نبود که بگوییم خانواده‌ها متشنج بودند بلکه خانواده‌های قربانیان خودکشی خانواده‌هایی بودند که وضعیت متوسط و متعادلی داشتند در اینجا یک نکته خیلی مهم کیفیت روابط بین اعضای خانواده‌ها است و مطمئنم اگر کیفیت تعامل خوب باشد بچه‌ها معمولا اگر به هر دلیلی مشکلی داشته باشند مشکل را مطرح می‌کنند. نکته بعدی همه افرادی که خودکشی می‌کنند نشانگانی دارند، چون وقتی فوت می‌کنند یعنی آن عوامل، عوامل تاثیرگذاری بر روی آن‌ها بوده است که به سمت خودکشی رفته اند و روشی را برای خودکشی انتخاب کرده اند که برگشت پذیر نباشد. ما به عنوان اطرافیان و به عنوان معلمان در حوزه مدرسه آن نشانگان خودکشی در افراد را یا نمی‌شناسیم یا جدی نمی‌گیریم.»

ارتقای سلامت اجتماعی به فراموشی سپرده شد
رسیدگی به مسئله خودکشی در ایلام جزو اولویت‌های مسوولین نیست

وی تاکید کرد: «مسئله دیگر که اهمیت دارد موضوع ارتقای سلامت روانی-اجتماعی دانش آموزان و در جامعه کار و تولید است. حداقل در جامعه کار و تولید می‌توانم این ادعا را بکنم که مسوول تدوین سند ملی کاربردی طرح ارتقای سلامت اجتماعی در جامعه کار و تولید (ساج) برای وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی من و همکارانم در انجمن مددکاران اجتماعی ایران بودیم و سه جلد کتاب هم در این زمینه به چاپ رسیده است، اما با تغییر دولت‌ها این طرح به فراموشی سپرده شد در حالی که برای این کار سند و برنامه نوشته شده بود.»

وی گفت: «از گذشته در کشور شاهد این بودیم که در محیط کار فشار‌ها بر روی کارگران بسیار زیاد است طبیعتا در چنین شرایطی مسوولین اوضاع کارگری و صنایع بزرگ از جمله مجموعه نفت باید روی این بخش متمرکز می‌شدند و بر روی ارتقای سلامت روانی- اجتماعی جامعه کار و تولید سرمایه گذاری می‌کردند که این اتفاق نیفتاده است. می‌بینیم که در دو محیط در ایلام یکی در مدرسه به عنوان محیطی که باید نشاط و شادابی در آن وجود داشته باشد و دیگری در محیط کار یکدفعه شاهد خودکشی دسته جمعی هستیم. در محیط‌های کار بخصوص حوزه صنعت که محیط سخت و خشنی هستند باید سرمایه گذاری بیشتری صورت گیرد ما تا زمانی که خودکشی رخ ندهد آن را جدی نمی‌گیریم و به محض وقوع این اتفاقات آن هم به صورت دسته جمعی و بعد از اینکه رسانه‌ها به این موضوع می‌پردازند تازه یادمان می‌آید که باید کاری کنیم، گرچه این هم گذرا است و بعد از گذشت مدتی موضوع خودکشی به فراموشی سپرده می‌شود.»

وی خاطرنشان کرد: «توجه جدی تاثیر گذار نسبت به خودکشی‌های اخیر در ایلام صورت نگرفته است و به همین دلیل باید منتظر خودکشی‌های دسته جمعی دیگری در جامعه باشیم و رسیدگی به مسئله خودکشی در استانی مثل ایلام جزو اولویت‌های مسوولین نیست اگر بود نباید شاهد چنین وضعیتی باشیم.»

پیشگیری از خودکشی دغدغه جدی مسوولان نیست
چرا کسی مسوولین ایلام را زیر سوال نمی‌برد؟
وی در ادامه گفت: «سالیان سال است آمار خودکشی در ایلام بالا است، چون کسی از مسوولین استان یا سازمان‌های مرتبط را بابت خودکشی زیر سوال نمی‌برند و طبیعی است که اتفاق خاصی در این حوزه صورت نمی‌گیرد این خودکشی‌های دسته جمعی نه اولین و نه اخرین خودکشی هستند و باز هم تکرار خواهند شد. واقعیت این است پیشگیری از خودکشی دغدغه جدی مسوولان نیست. مسوولین ممکن است دوست نداشته باشند به موضوع خودکشی پرداخته شود از طرف دیگر هیچ مسوولی را نه برای وقوع خودکشی‌های اخیر بلکه برای سایر اتفاقات گذشته بازخواست نکرده اند.»
وی درباره اینکه چه اقدمی باید انجام شود تا جلوی تکرار خودکشی‌ها گرفته شود، گفت: «اجرای برنامه‌های ارتقای سلامت روانی- اجتماعی، آشنایی مردم با مهارت‌ها و منابع اجتماعی و تسهیل دسترسی مردم به منابع اجتماعی است اگر این اتفاقات نیفتد باید عوارض آن را بپردازیم.»

بار‌ها درباره خودکشی هشدار دادیم، اما گوش شنوایی نیست
وی گفت: «گرچه خودکشی مسئله پیچیده‌ای است و چنین نیست که با یک سخنرانی و برگزاری همایش همه چیز تمام می‌شود بلکه خودکشی‌ها ریشه‌هایی دارد که باید برنامه‌های پیشگیری متناسب با زیست بوم هر استان باشد حتی در هر محیط اجتماعی عوامل بروز خودکشی در محیط کارخانه با محیط مدرسه شبیه به هم نیستند در چنین شرایطی باید برنامه‌های پیشگیری هم بر روی عواملی که باعث بروز خودکشی می‌شود تمرکز داشته باشد هم عواملی که می‌تواند از نوجوانان و کارگران و مردم به معنای عام محافظت کند در این حوزه‌ها جدی گرفته شود و روش‌های مناسب برای جلوگیری از خودکشی اتخاذ شود و این روش‌ها محتوای کاربردی داشته باشد. از طرف دیگر فشار و مشکلات اقتصادی و روانی در بین مردم در حال افزایش است در چنین شرایطی ظهور و بروز خودکشی‌های دسته جمعی دور از انتظار نیست. ما بار‌ها هشدار‌های لازم را داده ایم، ولی گوش شنوایی وجود ندارد.»

به نظر می‌آید قبح طلاق در ایلام بیشتر از قبح خودکشی است
وی درباره دلایل آمار بالای خودکشی در ایلام، گفت: «یک بخشی از خودکشی‌ها در ایلام دلایل فرهنگی است و بخش دیگر محرومیت‌ها است. در ایلام رتبه طلاق پایین است، چون در این فرهنگ چنین جا افتاده است که با لباس سفید وارد خانه بخت که شدید با لباس سفید هم بیرون میای، گرچه الان کمی تغییراتی در فرهنگ ایلامی‌ها بوجود آمده است، اما قبح خودکشی در ایلام به اندازه طلاق نیست، طبیعی است در چنین شرایطی منتظر پدیده‌هایی مثل خودکشی باشیم. از طرف دیگر محرومیت استان هم در وقوع خودکشی‌ها دخیل است از طرف دیگر ایلام جزو استان‌هایی بوده که ۸ سال شب و روز در جنگ تحمیلی شاهد بمباران بوده است واقعا ما چقدر کار کردیم تا این همه فشار‌های روانی که به مردم وارد شده بود را جبران کنیم؟ به نظر من اقدامات ناچیزی صورت گرفته است. نمی‌گویم هیچ برنامه‌ای برای پیشگیری از خودکشی اجرا نشده است، اما کافی نبوده است.»
وی درباره دلایل خودکشی دانش آموزان ایلامی، گفت: «میزان فقر و محرومیت در این استان بالاست. ممکن دانش آموز فقر را تجربه نکرده باشد، ولی نداشتن امید به آینده می‌تواند در وی تاثیر منفی گذاشته و او را به سمت خودکشی ببرد. الان چرخش اطلاعات در جامعه دانش آموزی بسیار زیاد است لذا دانش آموزان امروز مطالبات و خواسته‌ها و نگاهشان و تاثیری پذیری شان از افراد دیگر بسیار زیادتر است.»

کاهش سن گرایش به اعتیاد و خشونت در کشور
دو دهه است فریاد می‌زنیم که مدارس نیاز به مددکار اجتماعی دارند
وی خاطرنشان کرد: «در بسیاری از حوزه آسیب‌های اجتماعی مسیری را داریم می‌رویم که سن آسیب‌های اجتماعی کاهش پیدا کرده است از جمله سن گرایش به اعتیاد و خشونت در کشور کاهش پیدا کرده است. در چند سال اخیر کار‌هایی انجام شده است و به مسوولان خدا قوت هم می‌گوییم، ولی به نسبت حجم مشکلاتی که وجود دارد و ظرفیتی که در مدارس وجود دارد کار‌هایی که انجام می‌دهیم با اقداماتی که می‌توانیم و باید انجام دهیم فاصله معناداری وجود دارد در کدام یک از مدارس مددکار اجتماعی مستقر است؟ در هیچ مدرسه‌ای واحد مددکاری اجتماعی وجود ندارد.»
وی افزود: «باید در تمام مدارس مددکار اجتماعی در کنار مشاور حضور داشته باشند و محیط خانواده و بیرون از خانواده دانش آموزان را بررسی کند. وقتی هیچ برنامه‌ای برای جذب مددکار اجتماعی در آموزش و پرورش وجود ندارد توقع داریم دانش آموزانی که به خودکشی گرایش دارند را به موقع شناسایی کنیم؟ به نظر من توقع توقع بیجایی است. مدیر و ناظم مدرسه اینقدر درگیر هستند که به مشکلات دانش آموزان نمی‌توانند رسیدگی کنند، بیش از دو دهه است فریاد می‌زنیم که مدارس نیاز به مددکار اجتماعی دارند و مکاتبه می‌کنیم، اما جواب نمی‌گیریم. دانش آموزان سرمایه ما هستند و نیروی انسانی مهمترین عامل توسعه هر کشوری است، وقتی دانش آموزان به راحتی پرپر می‌شوند و هیچ امیدی هم به بهبود وضعیت نیست باید نگران این باشیم که در آینده اتفاقات بدتری بیفتد.»

مدارس ایران شادی گریز هستند
وی تاکید کرد: «مدرسه بخشی از محیط اجتماعی و سالم‌ترین محیط اجتماعی است و از طرف دیگر به واسطه ویژگی که نوجوانان دارند باید بانشاط‌ترین محیط باشد، اما مدارس ما شادی گریز هستند و محفوظات غالب بر برنامه‌های اجتماعی است. هرچند اقداماتی در دست اجرا دارند از جمله پروژه نماد که گرچه به آن هم نقد‌هایی است، ولی در آموزش و پرورش اهمیتی که برای حوزه اجتماعی قائل می‌شود ۱۰ درصد ظرفیت اجتماعی آموزش و پرورش نیست. آموزش و پرورش بهترین بستر برای ارتقای سلامت روانی-اجتماعی است که یکی از پیامد‌ها و تاثیرات آن کاهش اقدام به خودکشی و افزایش نشاط و شادابی و افزایش مسوولیت پذیری است اگر این را بپذیریم مدرسه باید بهترین بستر باشد.»
وی گفت: «در اکثر پژوهش‌هایی که در ایران درحوزه سرمایه اجتماعی انجام شد مدرسه بالاترین شاخص را به خود اختصاص داد این یعنی مدرسه محیط قابل اعتمادی است همچنین دوم معلمان در بین اقشار بالاترین شاخص را در حوزه سرمایه اجتماعی داشتند حالا جایی که خود محیط و معلم بالاترین شاخص است ما کمترین تلاش را در حوزه اجتماعی می‌کنیم. دولت باید بودجه اختصاص دهد و مجوز جذب نیروی انسانی دهد. آدم هایمان دارند از بین می‌روند و متاسفانه در مدارس گیر دادیم به یکسری مقرارت و قواعد که نه کارشناسی است نه منطقی است و نتیجه پرپر شدن نیرو‌های انسانی ما هستند.»

فهم درستی در عرصه سیاستگذاری برای حوزه سلامت اجتماعی وجود ندارد
وی در ادامه گفت: «فلسفه وجود نهاد‌های سیاستگذار و فلسفه سیاستگذاری این است که متناسب با نیاز‌ها بتوانند برنامه ریزی و سیاستگذاری کنند وقتی معتقدیم مدارس بهترین بستر برای ارتقای سلامت اجتماعی و روانی است چرا این محیط را فراموش می‌کنیم و بعد مجبوریم به دلیل افزایش جرایم تعداد زندان‌ها و دادگاه‌ها را افزایش دهیم؟ این نشان می‌دهد ما فهم درستی در عرصه سیاستگذاری برای حوزه سلامت اجتماعی نداریم و باید عوارض آن را هم بپردازیم.»
وی باتاکید بر اینکه آمار خودکشی در کشور آمار واقعی نیست، گفت: «عمده آمار‌های ما در حوزه آسیب‌های اجتماعی آنچه که مشهود است نیست و آمار‌های نهاد‌های رسمی صحیح نیست و همیشه آمار‌های خودکشی بیشتر از آن چیزی است که در رسانه‌ها منعکس می‌شود. ۳۰ سال است درباره آسیب‌های اجتماعی هشدار می‌دهیم، اما گوش شنوایی وجود ندارد.»

جلوگیری از وقوع سالانه ۶ هزار خودکشی با خط ۱۲۳
وی که بنیانگذار اورژانس اجتماعی در کشور است در رابطه با خط ۱۲۳ که برای مقابله با خودکشی است، گفت: «در گذشته بنده دو دوره مسوولیت دفتر امور آسیب دیدگان اجتماعی بهزیستی کشور را برعهده داشتم آمار‌هایی که مسوولین فعلی سازمان در گزارش‌های رسمی در رسانه‌ها اعلام می‌کنند اورژانس اجتماعی سالانه از وقوع ۶ هزار مورد خودکشی جلوگیری می‌کند این اتفاق بزرگی است که افتاده است، اما باید برای گسترش اورژانس اجتماعی بودجه اختصاص دهند و در تمامی شهر‌ها نیروی انسانی داشته باشد و نیرو‌های شاغل در آن امنیت شغلی داشته باشند. در حال حاضر مهمترین راه مداخله در خودکشی ها، اورژانس اجتماعی است باید اورژانس اجتماعی تقویت شود.»
وی در پایان درباره اختصاص بودجه به اورژانس اجتماعی در برنامه هفتم توسعه گفت: «در برنامه هفتم توسعه برای توسعه اورژانس اجتماعی دو بند در یک ماده قانونی در نظر گرفته شده است و در فصل ۱۸ با عنوان سیاست داخلی و سلامت اجتماعی قانون برنامه هفتم توسعه که مجلس آن را مصوب و به شورای نگهبان ارسال کرد، بودجه اورژانس اجتماعی پیش بینی شده است.»