اولین بازار تره‌بار تهرانی‌ها را چه کسی ساخت؟

در صفحات تاریخ گشتی زده‌ایم تا بدانیم ایده راه‌اندازی چنین مجموعه‌ای، اولین‌بار از سوی چه کسی ارائه شد.

همه‌روزه بین ۶۰ تا ۱۰۰هزار نفر به هزار و ۳۶۰حجره میدان مرکزی میوه و تره‌بار مراجعه و مایحتاج موردنیاز خانه یا مغازه‌های خود را از این مجموعه ۲۷۰هکتاری تأمین می‌کنند.

بی‌شک، این حجم از جمعیت، خواسته و ناخواسته سبب شلوغی و ترافیک در محدوده‌ای می شوند که به آن مراجعه می‌کنند، اما میدان مرکزی میوه و تره‌بار چنین مشکلی را به شهروندان پایتخت تحمیل نکرده است. این مجموعه در ورودی جنوب‌شهر راه‌اندازی شده و کامیون‌های حمل‌بار بدون اینکه نیاز به ورود به محله‌ها و مناطق داشته باشند، از طریق بزرگراه‌های آزادگان، شهید تندگویان و خلیج‌فارس وارد میدان تره‌بار می‌شوند.

ایده راه‌اندازی میدان مرکزی میوه و تره‌بار که چنین ویژگی را داشته باشد، ابتدا به ذهن «محمد ابراهیم‌خان‌ امین‌السلطان‌» وزیر دربار قاجار و عضو دارالشورای کبری (شورایی متشکل از سران حکومت قاجار) رسید. او ملقب به امین‌السلطان بود و باوجود بی‌سوادی، فردی زرنگ، باهوش و البته طماع در بین مردم و درباریان شناخته می‌شد. او هر روز در مسیر خانه‌اش برای رسیدن به ارگ سلطنتی، دچار سختی می‌شد؛ چرا که مجبور به طی محله‌های امیریه، منیریه و گلوبندک بود و در این مسیر باید از بین مردم و کشاورزانی عبور می‌کرد که برای خرید و فروش محصولات کشاورزی و دام دور هم جمع می‌شدند. هر روز کشاورزان و باغداران، محصولات خود را با شتر، اسب، قاطر و الاغ به محله‌ها می آوردند و ضمن ایجاد شلوغی در راه‌ها، آسایش مردم ساکن در این مسیر را سلب می‌کردند که یکی از آنها امین‌السلطان بود.

یک فکر بکر

امین‌السلطان که در مسافرت به باکو، مسکو و ایروان، شاهد تجمع کشاورزان و مردم در یک میدان بزرگ برای خرید و فروش محصولات کشاورزی بود، به فکر افتاد چنین مجموعه‌ای را در پایتخت بسازد. او قطعه زمینی که در نزدیکی دروازه شهرری یا دروازه عبدالعظیم(ع) داشت، به این امر اختصاص داد تا کشاورزان بدون وارد شدن به محله‌های مرکزی تهران، اقدام به تخلیه و فروش محصولات خود در ورودی جنوبی شهر کنند. این دروازه حوالی خیابان مولوی و ابتدای بازار حضرتی در بین محله‌های بازار و چال‌میدان قرار داشت و مسیر ارتباط تهران با نواحی جنوبی، مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) و شهرهای قم و اصفهان بود.

پس از ساخت میدان امین‌السلطان، داروغه‌ها مأموریت پیدا کردند پس از باز شدن دروازه شهرری، کشاورزها را برای فروش اجناس خود به این میدان هدایت کنند. البته اوایل مقاومت‌هایی برای این کار می‌شد تا اینکه مردم و کشاورزان متوجه شدند خرید و فروش در این میدان مقرون به‌صرفه است. اینطور بود که ساخت میدان تره‌بار امین السلطان، با استقبال زیادی روبه‌رو شد و حتی مردم در این محل می‌توانستند زغال، خواربار، هیزم، خشکبار، گندم، حبوبات، تنباکو و... بخرند.

مغازه‌دارها هم هرروز به این میدان می‌رفتند و اجناس موردنیازشان را صندوقی و عمده می خریدند تا به محله‌های مختلف تهران ببرند. این افراد و خانواده‌ها در صورت نیاز به گاری به کاروانسرای خانات یا هرندی می‌رفتند و «چرخ یابو» کرایه می‌کردند. چرخ یابو، ارابه کوچکی بود که به بدن یابو وصل می‌شد و نقش وانت‌بارهای امروزی را در حمل‌ونقل ایفا می‌کرد. این کاروانسرا با حجره‌های زیاد، محل استراحت تاجران و کشاورزانی بود که محصولات مختلف را از باغ‌های دماوند، شمیران، مازندران و اطراف تهران به بازار امین‌السلطان می‌آوردند.

کار در این میدان از طلوع آفتاب شروع و قیمت محصولات در ساعت ۶صبح تعیین و اعلام می‌شد، اما هرچه به میانه روز نزدیک می‌شد، قیمت میوه‌ها هم کمتر می‌شد تا هیچ محصولی روی زمین نماند و پلاسیده نشود. پس از مرگ امین‌السلطان، پسرش «علی‌اصغر خان امین‌السلطان» که لایق‌ترین پسر از ۷فرزند او بود، به توسعه این میدان تره‌بار پرداخت و از طرف ناصرالدین‌شاه، عهده‌دار همه مشاغل و سمت‌های پدرش شد.

تولد بازارهای جدید

پس از رونق بازار امین‌السلطان و استقبال زیاد مردم از آن، تفکیک میدان هم شروع شد تا مردم و مغازه‌دارها برای خرید مایحتاج خود دچار سرگشتگی نشوند. هیزم و ذغال به کوچه ذغالی‌ها (جنب چهارراه سرچشمه) منتقل شد و قسمت جنوبی میدان به محل فروش سبزیجات اختصاص پیدا کرد. خرید و فروش مرغ، جوجه، خروس و پرنده‌های دیگر هم در یکی از کوچه‌های اطراف میدان امین‌السلطان رونق پیدا کرد که بعدها به‌ کوچه مرغی‌ها مشهور شد. کسانی هم که قصد خرید گوسفند و بز داشتند، به فضای بازی می‌رفتند که در جنوب‌غربی چهارراه مولوی ساخته شد. خرید و فروش کاه و یونجه هم در حوالی کاروانسرای خانات شروع شد که اکنون به بازار بزرگ حبوبات معروف است. کمی بعد، بازار مال فروش‌ها در بالاتر از چهارراه مولوی راه‌اندازی شد تا مردم جایی برای خرید و فروش اسب، خر و قاطر داشته باشند. این کارها سبب شد تا میدان امین‌السلطان، الگویی برای ساخت میدان‌های مختلف در شهرهای کشور شود.

قبل از ساخت بازار امین‌السلطان، کشاورزان محصولات خود را به‌صورت گونی، جعبه‌ای، تپه‌ای و چشمی می‌فروختند تا اینکه میرزا ابراهیم‌خان و پسرش میرزا علی‌اصغر خان، وزن‌کشی با قپان را متداول و وارد این بازار کردند. این اقدام، خدمت بزرگی به کشاورزان کرد؛ چرا که این قشر از افراد باوجود تحمل زحمات زیاد، همیشه ضرر می‌کردند و حق آنها ضایع می‌شد. حجره‌داران میدان امین‌السلطان در دهه۲۰ مجهز به قپان شدند و فروش فله‌ای محصولات که دلال‌ها از این طریق سود زیادی کسب می‌کردند، از بین رفت.

پاسخ به نیاز ۹میلیون نفر در یک میدان

میدان امین‌السلطان که روزگاری در حاشیه شهر و دروازه جنوبی تهران قرار داشت، با توسعه پایتخت به مشکلی بزرگ برای شهروندان تبدیل شد. هرکسی می‌خواست مثالی راجع به شلوغی، ترافیک و ازدحام جمعیت ‌بزند، به بازار امین‌السلطان اشاره می‌کرد. این‌گونه بود که شهرداری و پلیس تهران به فکر سروسامان دادن به این وضعیت افتادند تا اینکه مسئولان در دهه۵۰ تصمیم به انتقال این مرکز به بیرون از شهر گرفتند. این کار سال‌ها طول کشید چون حجره‌داران مخالفت می‌کردند، ولی بالاخره رضایت آنها جلب شد. باز هم اراضی و ورودی تهران در جنوب‌شهر برای ساخت میدان تره‌بار مدنظر قرار گرفت و کلنگ آن سال۱۳۶۹ به زمین خورد و سال۱۳۷۴ افتتاح شد.

این مجموعه، امروزه میوه و تره‌بار مصرفی ۹میلیون نفر از جمعیت پایتخت را تأمین می‌کند و روزانه حدود ۲۰هزار دستگاه خودرو سبک و سنگین به آن رفت‌وآمد دارد. بنابه گفته مسئولان سازمان میادین میوه و تره بار شهرداری تهران ، اگر فعالیت این میدان حتی برای یک‌روز متوقف شود، قیمت میوه در سطح شهر تا ۵۰درصد افزایش پیدا می‌کند.

میدان امین‌السلطان هم در این سال‌ها تعطیل و بخش اعظمی از آن مثل سردر باشکوه و قدیمی‌اش تخریب و به بوستان تبدیل شد.

فعالیت ۲۵۳بازار تره‌بار در تهران

با وجودی که میدان مرکزی میوه و تره‌بار در محله خانی‌آبادنو به محل اصلی برای تهیه محصولات کشاورزی تبدیل شده، اما مسئولان شهرداری تهران و وزارت تعاون برای دسترسی بهتر شهروندان به چنین مجموعه‌هایی، اقدام به راه‌اندازی بازار و میدانچه‌های کوچک‌تر در مناطق کردند. نخستین میدان هم در زمین‌های آزادشده از زندان قزل قلعه در امیرآباد (میدان میوه و تره‌بار جلال آل احمد مروزی) راه‌اندازی شد تا محل فروش مستقیم کالاهای کشاورزی به خانواده‌ها باشد.

اکنون ۲۵۳بازار تره بار در مناطق بیست‌ودوگانه پایتخت وجود دارد و خانواده‌ها با طی مسافت کمی می‌توانند مایحتاج روزانه خود را با قیمت کم و کیفیت بالا از آنها خریداری کنند. در حقیقت، اگر هدف امین‌السلطان سروسامان دادن به نحوه فروش میوه و تره‌بار بود، اکنون تمرکز سازمان میادین میوه و تره‌بار شهرداری تهران، رفاه و دسترسی عموم مردم به محصولات کشاورزی با قیمت کنترل شده است.